Jedną z najważniejszych wartości chronionych przez Unię Europejską jest środowisko naturalne. Zasadnym wydaje się zatem wprowadzenie, w możliwie wielu gałęziach prawa, uregulowań mających na celu zmniejszenie jego degradacji i zanieczyszczenia przez wciąż rozwijające się kraje wspólnoty. Regulacje te nie ominęły także zamówień publicznych, w których aspekty środowiskowe zyskują obecnie coraz większe znaczenie. W praktyce zamówień publicznych przyjęło się, iż najczęściej stosowanym kryterium oceny ofert jest oczywiście cena. Jednak to kryterium wcale nie gwarantuje wybrania najbardziej korzystnej oferty. W ramach polityki środowiskowej podmioty publiczne powinny wykorzystywać aspekty i wymagania ekologiczne w trakcie procesu udzielania zamówień publicznych oraz poszukiwać wciąż nowych rozwiązań ograniczających negatywny wpływ danych usług, czy też produktów na środowisko.
Definicja zielonych zamówień
Zielone zamówienia publiczne zdefiniowano w komunikacie Komisji Europejskiej (KE) COM (2008) 400 – Zamówienia publiczne na rzecz poprawy stanu środowiska, jako „proces, w ramach którego instytucje publiczne starają się uzyskać towary, usługi i roboty budowlane, których oddziaływanie na środowisko w trakcie ich cyklu życia jest ograniczone w porównaniu do towarów, usług i robót budowlanych o identycznym przeznaczeniu, jakie zostałyby zamówione w innym przypadku”. Zamawiający powinien zatem promować oferty nie tylko korzystne ekonomicznie, ale przede wszystkim mające korzystny wpływ na środowisko naturalne.
Aspekty środowiskowe w Prawie Zamówień Publicznych
Przepis art. 96 ustawy z dnia 11 września 2019 r. Prawo zamówień publicznych (PZP) to jeden z podstawowych instrumentów, z pomocą którego zamawiający mogą stosować „zielone zamówienia”. Ustawodawca wprost wskazuje, że zamawiający może określić w ogłoszeniu o zamówieniu lub dokumentach zamówienia wymagania związane z jego realizacją, które mogą obejmować aspekty gospodarcze, środowiskowe, społeczne, związane z innowacyjnością, zatrudnieniem lub zachowaniem poufnego charakteru informacji przekazanych wykonawcy w toku realizacji zamówienia. Jak wynika z kolejnych punktów tego artykułu, zamawiający może określić wymagania związane z realizacją zamówienia, które mogą obejmować aspekty środowiskowe, dotyczące w szczególności zastosowania określonych środków zarządzania środowiskowego, zaś w dokumentach zamówienia powinien wtedy określić w szczególności sposób dokumentowania spełniania przez wykonawcę tych wymagań, swoje uprawnienia w zakresie kontroli spełniania przez wykonawcę tych wymagań oraz sankcje z tytułu ich niespełnienia.
Bardzo jasno aspekty środowiskowe wskazane są w art. 102 PZP dotyczącym konkretnego typu zamówień, mianowicie zamówienia na roboty budowlane. Zamawiający określa w opisie przedmiotu zamówienia wymagane cechy materiału, produktu lub usługi, odpowiadające przeznaczeniu zamierzonemu przez zamawiającego, które mogą dotyczyć w szczególności właśnie określonych poziomów oddziaływania na środowisko i klimat.
Potencjał wykorzystania aspektów środowiskowych w zamówieniach publicznych
Warto zwrócić uwagę na istotną rolę organów publicznych, które jako europejscy konsumenci wydają łącznie równowartość ok. 19% PKB UE. Dobrze wykorzystana siła nabywcza tych organów w trakcie wyboru towarów czy usług może stanowić zatem ważną rolę w realizacji lokalnych, krajowych lub międzynarodowych celów w zakresie polityki zrównoważonego rozwoju. Wprowadzenie i realizacja założeń zielonych zamówień publicznych wymaga od danej organizacji planowania i określenia zakresu tych zamówień, ustalenia priorytetów i celów w odniesieniu do działań, zorganizowania odpowiedniego szkolenia dla pracowników i przede wszystkim monitorowania wykonania zamówienia. Tylko takie połączenie pozwoli w pełni przyjrzeć się korzyściom wynikającym z uwzględnienia aspektów pro środowiskowych w procedurach przetargowych. Zielone zamówienia publiczne można stosować w przypadku zamówień o wartości zarówno powyżej, jak i poniżej progu stosowania dyrektyw w sprawie zamówień publicznych. Nie ma więc żadnych ograniczeń dla wprowadzenia kryterium środowiskowego do danego zamówienia, ponadto dzięki temu można uzyskać bardziej dostosowaną do panujących w konkretnym momencie realiów realizację zamówienia. Skorzysta na tym nie tylko zamawiający, ale także w jakimś aspekcie środowisko naturalne, a zatem całe społeczeństwo.
Czy zielone zamówienia mają zastosowanie w praktyce?
Komunikat KE, o którym wspomniano w jednym z pierwszych ustępów, zawiera zalecenia przyjęcia przez państwa Wspólnoty kryteriów dotyczących zielonych zamówień publicznych, przygotowanych dla kilku grup usług i produktów z 10 najważniejszych sektorów gospodarki oraz sposoby ograniczania oddziaływania konsumpcji sektora publicznego na środowisko naturalne. Sektory priorytetowe przywołane w tym komunikacie to: budownictwo, usługi gastronomiczne i cateringowe, transport i usługi transportowe, energetyka (w tym elektryka, ogrzewanie i chłodzenie z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii), urządzenia biurowe i komputery, odzież, uniformy i inne wyroby włókiennicze, papier i usługi drukarskie, meble, środki czyszczące i usługi w zakresie sprzątania oraz ostatnia, dziesiąta kategoria – sprzęt wykorzystywany w służbie zdrowia.
Mimo, że aspekty środowiskowe zostały wprowadzone do naszego ustawodawstwa już kilka lat temu, nadal wiele osób, które na co dzień zajmują się procedurami przetargowymi, nie posiada o nich wystarczającej wiedzy. W wielu przypadkach, także wśród pracowników administracji publicznej, zwłaszcza jednostek samorządu terytorialnego, odnotowuje się wiele sytuacji unikania innych, nowych kryteriów oceny ofert. W praktyce okazuje się, że urzędnicy albo nie wiedzą o możliwości wykorzystania w trakcie przygotowywania dokumentacji pod dane zamówienie aspektów środowiskowych lub z braku bardziej konkretnych informacji boją się stosować nowe kryteria ze względu na możliwe konsekwencje. Ustawodawca, we wspomnianym już wcześniej art. 91 ust. 2 pkt 3 PZP, określa tak naprawdę tylko jedno konkretne kryterium oceny ofert w aspekcie środowiskowym, a mianowicie efektywność energetyczną przedmiotu zamówienia. Wykorzystanie tego kryterium jest zatem najbardziej pewne i nie powinno budzić niczyich obaw. Ze względu jednak na brak katalogu możliwych lub innych przykładowych kryteriów środowiskowych podczas przygotowywania ogłoszenia o zamówieniu oraz częstą rotację osób zajmujących się w danej instytucji zamówieniami publicznymi, wciąż zielone zamówienia nie mogą osiągnąć zakładanego celu, ze względu na obawy które budzą i problemy z interpretacją przepisów. Zdecydowanie potencjał tkwiący w zielonych zamówieniach publicznych, jako jednym z narzędzi polityki państwa, powinien być rozpowszechniany i wykorzystywany w coraz większym stopniu.
Kryteria środowiskowe – przykłady i korzyści z zastosowania
Zamawiający ma do dyspozycji wiele różnych możliwości pozwalających mu udzielić zamówienia, którego przedmiot lub nawet sposób realizacji nie będzie miał negatywnego oddziaływania na środowisko lub ten negatywny wpływ będzie istotnie ograniczony. Zamawiający wybiera ofertę najkorzystniejszą dla osiągnięcia zakładanych celów, w określonych ramach budżetu, jednak już w opisie przedmiotu zamówienia i opisie kryteriów oceny ofert może wskazać i żądać od wykonawcy spełnienia określonych wymogów. W przypadku uwzględniania aspektów środowiskowych w ramach zamówienia publicznego są one zależne od charakteru przedmiotu zamówienia: na roboty budowlane, dostawę sprzętu, środków transportu itp. W art. 102 PZP ustawodawca, jak wcześniej wspomniano, przedstawia otwarty katalog możliwych cech materiału, produktu lub usługi, wymaganych przez zamawiającego w opisie przedmiotu zamówienia na roboty budowlane. Poza przedstawieniem na pierwszym miejscu kryterium określonych poziomów oddziaływania na środowisko i klimat, ustawodawca w dalszych podpunktach wskazał jako możliwe opcje uszczegółowienia opisu zamówienia: określoną wydajność, bezpieczeństwo lub wymiary, w tym procedury dotyczące zapewnienia jakości; określoną terminologię, symbole, testy i metody testowania; określone opakowania i oznakowania, czy też etykiety. Ponadto zamawiający może wymagać konkretnych procesów i metod produkcji na każdym etapie cyklu życia obiektów budowlanych. Zatem można wymagać realizacji usług lub robót w sposób mniej oddziałujący na środowisko, np. przy wykorzystaniu energooszczędnych maszyn i technologii, przy użyciu pojazdów o mniejszej emisji zanieczyszczeń lub zmniejszonym zużyciu paliwa, czy też wykorzystaniu surowców pochodzących z konkretnych źródeł lub po prostu bardziej efektywnego ich wykorzystania.
W przypadku środków transportu (dostawie lub wymianie części) takim kryterium środowiskowym może być emisja gazów, zaś przy dostawie urządzeń lub elementów produkcyjnych takim żądaniem może być zmniejszona emisja hałasu, czy klasa energetyczna urządzenia.
Dodatkowo, w przypadku zamówień o szczególnych cechach środowiskowych, zamawiający, w celu potwierdzenia zgodności oferowanych robót budowlanych, dostaw lub usług z wymaganymi cechami, może w opisie przedmiotu zamówienia, opisie kryteriów oceny ofert lub w wymaganiach związanych z realizacją zamówienia żądać od wykonawcy określonej etykiety, która jednoznacznie potwierdzi określone wymagania (np. standardy techniczne, jakościowe, czy właśnie środowiskowe itp.). Jak zatem wskazano powyżej, w ramach kryteriów środowiskowych można premiować w szczególności oferty charakteryzujące się wyższą efektywnością wykorzystania zasobów (np. energii elektrycznej, czy cieplnej, co jest niezwykle istotne w obecnym czasie) przez oferowany produkt, obiekt budowlany, czy w ramach realizowanej usługi, a także zastosowanie przy realizacji zamówienia produktów z recyklingu lub poddających się recyklingowi.
W przypadku uwzględniania kryteriów o charakterze pro środowiskowym w wielu sytuacjach uzasadnione będzie zastosowanie także kryterium kosztowego, jednak z wykorzystaniem rachunku kosztów związanych z cyklem życia produktu. To, podobnie jak wcześniej wspomniane hasła, także stanowi obecnie szybko rozwijający się trend, mogący przynieść wszystkim wymierne korzyści. Ważnym aspektem kosztów branych pod uwagę w tym przypadku są koszty użytkowania związane zazwyczaj z wykorzystaniem dla danego przedmiotu zamówienia określonych zasobów (energii czy wody). Najczęściej do tego kryterium zalicza się koszty, które będą ponoszone przez zamawiającego, związane z nabyciem produktu i jego użytkowaniem (energooszczędność, zużycie części, czy innych zasobów np. papieru i wody). Ważne jest także uwzględnienie etapu końcowego, czyli wycofanie urządzenia lub jego składowych z eksploatacji, a zatem rozbiórka i możliwość recyklingu.
Przykłady oczywiście można mnożyć, ważne jest jednak, aby zamawiający faktycznie miał na uwadze konieczność ochrony środowiska i rozumiał celowość danych działań. Wtedy łatwiej będzie wybrać właściwe kryteria w ofercie zamówienia.
Podsumowanie
Rola, jaką obecnie odgrywają zamówienia publiczne w otaczającym nas świecie, daje wielkie możliwości w realizacji programów środowiskowych i pozwala na osiąganie wymiernych korzyści finansowych przez wykorzystujące je organy państwowe i różne instytucje. Dobre wykorzystanie tak dużego potencjału nabywczego, na praktycznie wszystkich etapach procedury przetargowej, ma przełożenie na osiągane w danej dziedzinie rezultaty. Komisja Europejska utworzyła punkt informacyjny, którego zadaniem jest rozpowszechnianie informacji na temat zielonych zamówień publicznych i udzielanie odpowiedzi na zapytania zainteresowanych podmiotów (http://ec.europa.eu/environment/gpp/helpdesk.htm). Jeśli jednak potrzebujecie Państwo kompleksowej pomocy we wprowadzeniu aspektów środowiskowych w procedurze udzielenia zamówień oraz wyborze właściwych kryteriów, pasujących do prowadzonej działalności, nasza Kancelaria udziela pomocy prawnej na każdym etapie procedury przetargowej i pomoże Państwu zadbać o aspekty środowiskowe każdego zamówienia, wobec czego zachęcamy do kontaktu telefonicznego, mailowego lub uzupełnienia formularza kontaktowego.